GKS 2232 4º: Guaman Poma, Nueva corónica y buen gobierno (1615)

  • Tabla de contenidos

|<

<

>

>|

Canciones y música del Ynga, pág. 319

317 [319]

MVCICAS

Canciones y múcicas del Ynga y de los demás señores deste rreyno y de los yndios llamado haraui [canción de amor] y uanca [canción] a, pingollo [flauta], quena quena [danza aymara] en la lengua general quichiua, aymara. Dize ací:

Haray haraui Acoyraquicho Coya raquiriuanchic? Tiyoyraquicho Nusta raquiriuanchic? Cicllallay chinchircoma captiquicho? Umallaypi sonco rurollaypi Apaycachayquiman Unoy rirpo, llullam canqui Yacuy rirpo pallcom canqui Maytac? Zallayuan caynayconicho? Chay pallco mamayquim Uanoypac raquicninchicca Chay auca yayayquim Uacchacninchicca Ychapas, Coya, Capac Apo dios niptinca Uaquitac tincuson Diostac tinquiuason!Chay asic nauiquita yuyarispa Utinipuni Chay pucllac nauiquita yuyarispa Oncoyman chayani Chicalla, Ynca, chicalla cino!Uacay niclla Uaytas suncoyoccho tianqui? Yacuytam yacta uacaspa Cantur patapi zapi uaycopi Suyayque, cicllallay

[Cantar de amores ¿Es el infortunio, reina, que nos separa? ¿Es la desgracia, princesa, que nos separa?] ¿Es por ser tú mi florecilla azul, mi flor amarilla? En mi cabeza, en el centro del corazón Te llevaría a todas partes. Como un espejo de agua eres una ilusión. Como un espejo de agua eres un engaño. ¿Dónde estás? ¿Descansaré con mi amada? Es tu madre mentirosa La que nos separa para la muerte Y ese tu padre enemigo el que causa nuestra pobreza. Quizás, reina, si así lo dispone Dios, señor poderoso Nos encontraremos los dos ¡Y que Dios nos una! Cuando recuerdo tus ojos risueños Pierdo el sentido Cuando recuerdo tus ojos juguetones Me pongo enfermo. ¡Es verdad, Inka, es verdad, señor! Como quien induce el llanto, ¿vives con tu corazón de flor? Llorando por ríos y pueblos Encima de Kantur, en la quebrada de Saphi Te espero, mi amada Siqlla.]

En la lengua aymara 1 llamado uanca 2, dize ací:

“Panipani chunaychuna humaca humaca moczatipi equecista. ¿Moczati umacitaman? Uca uecchiri taycaman uca haucha auquimin. Humaca pani asqui chuymamanca caualluch an mulach an cillatatan zazanacata naunochamca na alochamca. ¿Uaccha canqui suin cauracha? Zacanacaucinpi zaranacac. Huma cachuna tantacamaca equecista. Nacapani poquechanpi 3 hacascac. Huma cachuna persara chanca yquiscat. ¿Pascotacha yquista? Yucochapca hunpachi payatca 4 parachamca haticista yucuchapan chunaychuna chuymama pinacacinta. Chicachachuna achamitama hani cutirihama canquiscinca hani ucsa puti luritamti ucay uruspi hacharpayasman soncochay.” b

[Aymara: “De dos en dos, de corazón en corazón, tú, tú eres dulce. [?] ¿Es dulce tu borrachera? Esa, la que da a luz de tu madre, ese pesado de tu padre. Tú entre dos de tu buen corazón o el caballo tal vez o la mula tal vez sin silla caminas [?]. ¿Huérfano, seco aro o la llama tal vez? Después de caminar caminarás. De ti, mujer, hasta viejo me haces casar. Nosotros dos con p'oqecha viviré. De ti mujer frazada lana dormirás. ¿O de la pascua te duermes? Ahijaremos [?] de dos [?] [?] por ahijar de corazón a corazón en tu corazón te apenas [?] tu llorar no por volver te secas no eso puta te haces ese día llorarás sin descansar en que es mi corazoncito.”]

[V. Huanca también ofrece esta traducción más libre: “De dos en dos, de corazón a corazón, tú eres dulce. Esa tu borrachera, ¿es dulce? Esa tu madre que te dio a luz, ese pesado de tu padre. Tú entre dos, tu corazón, generoso andas preocupada si el caballo o la mula está sin silla... Aro seco y huérfano, tal vez la llama, después de caminar caminaré. En ti mujer, hasta usado me haces casar, pero nosotros viviremos alimentándonos con p'oqecha. De ti mujer, dormirás en lana de frazada, o ¿desde la pascua te duermes? Tendremos hijos [...] de dos, por tener hijos de corazón a corazón te lamentas. Tu llanto [...] de dos, por tener hijos de corzón a corzón te lamentas. Tu llanto no, tu deseo de volver se seca. ¿Ese día te ha pervertido? Llorarás sin descansar [en que es mi corazoncito].”]

Cachiuia c, dize ací:

Chanca sauaylla pani, chanca misaylla pani. aya misaylla pani, maytachi cayta sauacurisac kutama llicllacta. Maytachi cayta misacurisac ciquisapacta. Aya misaylla pani, chanca misaylla pani. Maytachi cayta sauacurisac paya camacta. Maytachi cayta pusacurisac, tira chupacta ¡chanca sauaylla, sauacurimay zacra uinchayquip, misacurimay piti chunpiquip! uicayro uicayro apayro apayro suyror pini sallsall uayror pini sallsall chiuilloyqui pocoptin payallapas samoncam. chiuilloyqui pucoptin chichollapas samoncan, ¡chiuillollay chiuillo!

[Mi hermana de piernas fabulosas, mi hermana de piernas que ganan apuestas, mi hermana de cara que gana apuestas, no sé por donde a esta me la enlazaré a la con manta de un costal. No sé por donde a esta me la ganaré en apuestas a la culona. Mi hermana de cara que gana apuestas, mi hermana de piernas que ganan apuestas. No sé por donde a esta me la enlazaré a la completamente vieja. No sé a donde me la conduciré a esta, de pantorrillas peladas ¡O tú de piernas enlazadoras, ganame pues la apuesta en tu cinta mala, ganame pues la apuesta en tu faja rota! (?) (?) (?) (?) Cuando madure tu chiuillo, también la vieja no más vendrá. Cuando madure tu chiuillo, también preñada no más vendrá, ¡O mi chiuillito, chiuillo! d]

/ arawi / wanka / pinqullu / Haray harawi, aquyrakichu quya rakiriwanchik? t'iyuyrakichu ñust'a rakiriwanchik? Siqllallay chinchirquma kaptiykichu? Umallaypi sunqu rurullaypi, Apaykachaykiman, Unuy rirpu, llullam kanki, Yakuy rirpu pallqum kanki, Maytaq? Sallaywan qaynaykunichu? Chay pallqu mamaykim, Wañuypaq rakiqninchikqa, Chay awqa yayaykim, Wakchaqninchikqa. Ichapas, quya, qhapaq apu Dios ñiptinqa, Wakitaq tinkusun, Diostaq t'inkiwasun! Chay asiq ñawiykita yuyarispa, utinipuni, Chay puqllaq ñawiykita yuyarispa, Unquyman chayani, Chiqalla, Inka, chiqalla sino! Waqay niqlla, Waytas sunquyuqchu tiyanki? Yakuytam llaqta waqaspa, Kantur patapi Saphi wayq'upi, Suyayki, sikllallay. / Paniypani chuymaychuyma jumaxa jumaxa moxsatapi [?] ¿Moxsati umasitamana? Uka wawachiri taykaman uka jawach'a awkiman. Jumaxa pani aski chuymamanxa kawalluch jan mulach jan sillantatäk sazanaqta [?] [?] [?]. ¿Wajcha qanque siwina qawracha? Saznaqawayasinpi saranaqax. Juma qachuna tantakamaxa jaquechista. Nanakpani p'oqechamp jakaskax. Juma kachuna pirsara ch'ankha ikiskät. Paskutacha ikista? Yoqachapxä [?] payataxa [?] [?] yoqachipan chuymachuyma chuymamam pinaqasinta. [?] jachanitama jani kutirjam qanqisinkta jani uksa puti lurtamti ukay urupi jacharpayasman sunquchay. / qachiwa /

a GH, p. 39 | b palabra quechua | c GH, p. 446 | d Traducida por el Doctor Jan Szeminski

1 Traducido por Vitaliano Huanca, quien consultó también a otros hablantes del aymara. Los textos en este idioma, que Guaman Poma no dominaba, contienen palabras y giros arcaicos y otros de carácter regional, los cuales se quedaron sin traducir. El profesor Huanca consultó también los diccionarios de Ludovico Bertonio y el de Diego Torres Rubio (Arte de la lengua aymara [1616] 1966 [Bib]). El alfabeto que se usó en la transcripción es el “unificado”, empleado por el Instituto Nacional de Estudios Lingüísticos, organismo estatal boliviano.

2 Vitaliano Huanca no ha oído de la existencia de tal dialecto del aymara.

3 P'oqecha: cereal tostado, molido y humedecido.

4 Payataxa: “De dos”; posiblemente se refiere a fertilidad deseada: de dos a miríadas.